“Hiru narrazio-libururen egilea eta bi seme-alabaren ama naiz. Eremu publikoan esaldiaren bigarren partea marranta egin gabe esatea kostatu egin zait”. Hala aitortu du Eider Rodriguezek (Errenteria, 1977) Escritoras vascas e intimidad: la maternidad negativa como instrumento para acceder al sistema literario artikuluan. Bere literatur testuetan eta bere idazle-irudiaren bidez amatasunaren zer irudi eman duen aztertu du idatzi horretan, eta autoazterketatik abiatuta, gaur egungo euskal literatur sisteman zer gertatzen den ikertu du EHUko irakasleak. Honako hipotesia berresten du ikerketak: “Amatasunak dakartzan murrizketa benetakoez gain, emakumezko euskal idazleek amatasunaren inguruko diskurtso negatibo bat agertu behar dute literatur sistemaren barruan leku bat erdiesteko literatur postura eraikitzeko estrategia gisa”. Eta handik gutxira gaur (Susa, 2004), Haragia (Susa, 2007) eta Katu jendea-ren (Elkar, 2010) egilearentzat, arazoa ez da amatasunari buruzko ikuspegi negatiboa ematea, baizik eta soilik alde iluna agertze hori ez dela emakumezko idazleen hautu libre bat, erreakzio bat baino.

Zure ikerketaren ondoriora etorririk, diozu euskal literatur sistemaren erdigunean kokatzeko amatasunaren ikuspegi negatiboa eman duzuela emakumezko idazle askok: “Azpigenero ez izateko, feminitatearen arketipoa hautsi behar da”. Zeure kasua azaltzeaz gain, hainbat datu ematen dituzu, tartean Gema Lasarteren tesikoak: 1979-2009 artean emakumezkoek idatzitako nobelen artean % 90 amatasunari buruzkoak dira, eta horien % 80ak ikuspegi negatiboa ematen du gaiaz. Literatur sistemak behartzen ditu emakumezko idaz-leak horretara, edo idazleen aurresuposizio bati erantzuten dio datuak?

Nik uste dut biak bat direla. Zuk sumatzen duzu zer dagoen ondo eta zer dagoen gaizki. Gaur egun emakumezkoen testuetan gehien saritzen dena transgresioa da eta transgresio hori gorputzari, sexuari eta gizarteak ezarritako emakume-rolak hausteari loturik dago; gizonezko idazleen kasuan ez da horrelakorik gertatzen. Hiru transgresio puntu horiek biltzen ditu amatasunak.

Amatasunaren inguruan agertzen duzun diskurtsoa —bai testu bidez bai jendaurreko zure idazle-jarrerarekin— izan daiteke zure idazle-irudia modu batera edo bestera zizelka-tzeko modua. Ez da, bere horretan, ezarrita dagoela, ez dizu inork esaten zer idatzi behar duzun eta zer ez, baina zuk badakizu ezin duzula zure amatasunaz hitz egin modu natural batean aurrean mikrofono bat baldin baduzu. Seguraski gizonezko batek aitatasunari buruz hitz egiten badu ongi ikusia izango da, sentsible agertuko delako, baina emakumezko batek ezin du horrelakorik egin, oso kitsch-a izango litzateke, eta bere jarduna kutsatuko luke.

Dena den, ezer baino lehen esan behar dut amatasunaren inguruko diskurtso negatiboak behar direla; niretzako oso beharrezkoa eta oso aberasgarria da amatasunaren inguruko diskurtso negatiboak egotea. Ez zaidana hain interesgarria iruditzen da erreakzio moduan sortzea diskurtso hauek, edo diskurtso hauetan erortzea ez modu naturalean, baizik eta emakumezko idazle izanda seriotan hartzeko beharrezkoa den urrats gisa horrelako zerbait dagoelako establezituta.

Artikulua irakurrita, emakumezkoek idatzitako euskal literaturak bigarren bide horretatik jo duela dirudi, erreakzio gisa deskribatu duela amatasun negatiboa. Laura Mintegiren hitzak aipatzen dituzu artikuluan, paradoxa azaltzeko. ”Gizona izan nahi nuen eta oso berandu adiskidetu naiz nire emakume izaerarekin. Ama egin naizen arte, ez dut emakume izan nahi izan”. Mintegik hiru eleberritan amatasunari buruzko ikuspegi negatiboa ematen du, ordea. Erreakzio gisa gertatzen dira diskurtso hauek euskal literaturan, ezta?

Nik euskal literatura aztertu dut, baina esango nuke literatura askotan gertatzen den zerbait dela. Idazlearen genero neutrala gizonezkoarena da literatura gehienetan eta euskal literaturan ere bai. Erreakzio moduan, ahalik eta neutralen edo ahalik eta gizonezkoen agertzeko moduan, ez gaitezen identifikatuak gelditu emakumezkoaren ohiko irudiarekin, gauza azkar eta praktikoa da amatasunaren kontra idaztea. Ez da hain kontzientea, baina nire kasuan edo Laura Mintegiren kasuan, edo ezagutzen ditudan idazle askoren kasuan ematen den zerbait da. Agian idazle horiekin daukazun elkarrizketa beste tonu batekoa da, amatasunaren argi-ilunak azalduko dira, baina gero testuetan argi horiek ikustea oso zaila da. Eta niretzat, berriro diot, kezkagarriena da erreakzio bat izatea, ez dela aukera librea. Librea balitz bikain; baina ez zait iruditzen librea denik. Amatasunaren alde iluna bakarrik azaltzean bidesari bat ari gara ordaintzen literatur sistemaren erdigunean jartzeko.

Alde batetik amatasunaren ikuspegi arrosa eskaintzen duen literatura edulkoratu bat daukagu, prentsa-eredu konkretu batek puztutzen duen amatasun idealizatu bat agertzen zaigu, eta bestetik, zuk diozun eran, ikuspegi negatiboa agertzen duen literatura daukagu, beste estereotipo bat ere izan daitekeena. Azkenean, amatasunaren ikuspegi idealizatua eta negatiboa daude, eta irakurleei ez zaie amatasun errealen gora-beheren berri ematen.

Badaude, baina zailagoa da aurki-tzen. Zuk esan duzun bezala, bi muturrak aurkitzea askoz errazagoa da. Alde batera normala da, gure literatur tradizio guztia ama edulkoratuz josia dago, batez ere gizonezkoek idatzitako gure euskal literatur tradizio guztia. Orduan, normala da horren balantzea egiteko beste muturrera jotzea. Prozesuaren parte da, baina, helburua, nire ustez, argi-ilunak agertzea litzateke. Batentzat, agian, amatasuna oso-oso iluna izango da, negatiboa, orduan hori idatziko du; baina beste batentzat argi-iluna izango da eta hori agertzea litzateke helburua. Azkenean, erreakzio gisa, beste estereotipo bat ari gaitezke eraikitzen. Ziur asko iragatea beharrezkoa den iraganbide bat da, baina ona litzateke horren kontziente izatea.

Prozesua aipatu duzu. Ama idealekiko oreka lekarkeen prozesu bat bezala ikusten duzu ikuspegi negatiboa emate hau?

Bai, alde batetik tradizioari aurre egiteko eta, beste alde batetik, toki bat lortzeko euskal literatur sisteman. Zuk ezin duzu kazetari batengana edo idazle koadrilatxo batengana joan eta zure haurraren sukarrari buruz jardun. Emakumezko idazle izanda, ez zara serioa hori egiten baduzu.

Amatasunari buruz emakumezko batek idatziriko aurrenetako liburua Zergatik Panpox (Arantxa Urretabiz-kaia, 1979) izango da, eta liburu hark ez zuen ez amatasun idealizatu bat agertzen ezta negatiboa ere; argi-ilunak agertzen zituela esan liteke. Ondorengo literaturgintzak, ordea, ez du hortik jo. Zergatik ote?

Ez dakit zergatik izan litekeen. Hala ere, literatur kanonean dago Arantxa Urretabizkaia? Ze, gaur egun borroka hor dago. Gaur egun ez da emakume izan eta idaztea, hori nolabait ere gainditu dugu, nahi dugu emakume izan gabe idatzi, eta literatura idatzi femeninoa egin gabe; hori bai da jauzi eta aurrerapauso bat. Agian horregatik dator aipatzen ari garen diskurtso negatibo hori. Gero, norberaren kasua aztertu beharko litzateke eta ni gogoz gelditu naiz idazle hauetako bakoi-tzari galdetzeko zergatik eman duen ikuspegi hori, sakontzeko gogoz gelditu naiz. Niretzat edozein mugimenduren helburu gorena askatasuna da eta ikuspuntu honek, diskurtsoaren puntu batzuetan, askatu baino gehiago lotu egiten gaitu.

Lotzen duena, agian, ez da idazlea bakarrik, baita irakurlea ere. Irakurleari ere amatasunaren oso ertz gutxi eskaintzen zaizkio. Haatik, esaten da emakumezkoak direla gehien irakurtzen dutenak, eta horietako asko eta asko ama izango dira. Beraz, esan liteke buruan ez dituzuela emakumezko irakurle horiek baizik eta gizonezkoak, literatur sistemako beste agenteak?

Oso konplikatua da esatea nor daukagun buruan idazten dugunean. Arrazoia ematen dizut, badaukagu tic hori. Kanonizatzen duten horien begietara zer den egokia pentsatzen dugu idaztean, ez gizartearen begietara. Kritikari, historiagile, hezkuntza-eragile, sari-emaile horien begietara zer da saritzen dena? Emakume gordina, punka, makarra, haize freskoa… niri déjà vu totala iruditzen zait, baina hori da saritzen dena. Gutxika-gutxika, nik uste dut iristen ari dela hortik ere liberatzeko garaia; azken batean, ez dakit liberazio osoa, baina beste hori gertuago legoke liberazio erabatekotik oraingoa baino.

Artikuluan jaso dituzun datuek argi erakusten dute, oraindik ere, emakumezko idazleak baztertuta daudela kanonetik; kritikak, sariak, historiografiak gizonezkoak nabarmentzen ditu. Datu horiek ezagutzea komenigarria da zuk aipatzen duzun erreakzio-jokaera hau ulertzeko.

Bai, azken batean legitimatzen duten instantziak horiek dira, ez dira irakurleak. Isabel Allendek irakurle pila bat dauzka, aldiz, instantzia legitimatzaile horien bedeinkapena badu? Nire ustez, behar lukeena baino askoz gutxiago. Eta, seguru aski, bere jarrera ez estereotipatu horrek, ez punki eta ez gordin horrek, peaje hori ordainarazi dio. Baina irakurle asko ditu.

Dena den, nik azterketa hau gehiago egin dut niri begira, zintzotasun ariketa bezala. Egia baten bila. Bilaketa horren bidea idatzi egin nahi izan dut. Baina arrazoi duzu, irakurle potentzial hori jasotzen ari dena ez al da azkenean amatasunaren beste estereotipo bat?

Zure kasuaz diharduzu artikuluan. Zure literatur lana eta zure postura literarioa aztertu dituzu. Zuk eman duzun ikuspegi negatibo hori aurrez erabakia zenuen, edo a posteriori konturatu zara zure narrazioetako amak nolakoak diren?

A posteriori ohartu naiz. Nik uste dut modu erabat inkontzientean egiten dugula, gauza asko idazten diren moduan. Artikulu hau horretarako ere aprobetxatu nahi izan dut: ea nik neuk nolako amatasuna deskriba-tzen dudan. Eta erabat sartzen da topikoan, antiestereotipoan, baina estereotipo bat izaten jarraitzen du. A posteriori egin dudan irakurketa izan da. Eta berriro diot, nire ustez, interesgarria da ama zoroak, abandonikoak… egotea. Ez zaidana interesgarri egiten da peaje hori pasa beharra izatea literatur sisteman nor izateko.

Ama abandonikoak, eroak, alabarekin konpetentzia itsua duen ama, harreran duen haurra limurtzen saiatzen den ama, seme-alabei dirua uztearren bere burua hiltzen duen ama… Gogorrak dira zure amak. Egoera oso latzak dira.

Nire literaturan badaude horrelako pertsonaia gehiago, gaizto edo espero gabeko pertsonaiak, ez bakarrik amak. Idazten dugunean beti ditugu buruan polizia batzuk, normalean polizia horiek ezkutatuta egoten dira eta ez daukate aurpegirik. Lan honen ondorio pertsonaletako bat, helburuetako bat, mozorroa kendu eta nor dagoen ikustea da. Agian gero erabakiko dut ama hipergaizto bat marraztea, baina presente eduki nahi dut zerk bultzatzen nauen horretara. Agian ez da sistema literarioaren osaera motibo bakarra, baina motibo bat dela presente eduki nahi dut.

Testuez gain, zeure jarrera, idazle-postura ere aztertu duzu artikuluan. Publikoki ez duzu aipatzen ama zarenik. Zergatik?

Erreakzio moduan, baita ere. Nik uste dut erreakzio bat izan dela. Erdi kontzienteki, erdi inkontzienteki, ezkutatu egiten dugu gutako askok, eta neuk pertsonalki, ez dut hortik tira- tzeko hari gehiegirik ematen, segituan desbidera eta desitxura baitaiteke elkarrizketa.

Adibidez, elkarrizketa bat egin zidaten Radio Euskadin Sarrionandiaren itsasoaz egin nuen lanaz, ordu erdiz gaiari buruz argitaratu berri nuen liburuaz [bere doktorego tesian oinarrituriko Itsasoa da bide bakarra. Sarrionandia irakurriz (Utriusque Vasconiae)] hitz egiten aritu nintzen eta, bukaeran, galdetu zidaten ea ari nintzen besterik idazten, eta ezetz erantzun nuen (esan gabe, liburu bat publikatu berri nuela), eta agurtu ninduen esanaz, “bai, noski, entzuleek agian ez dute jakingo baina Eider Rodriguez bi umeren ama da, gainera bikiak diren umeak dira, beraz ez dut uste denbora asko daukanik idazteko”. Gisa horretako komentarioekin tuntun aurpegia gelditzen zait, eta emakume idazleokin beti dago puntu hori hor. Sarrionandiaz hitz egiteko deitzen badidate, zergatik bukatu behar dut nire arazo domestikoei buruz hitz egiten?

Amatasunaren gaia, agian, ez da soilik domestikoa...

Terreno domestikora joan zaitezke horri buruz hitz egiten, baina erabil dezakezu politikoki ere. Baina ez lioke utziko amatasuna arma gisa erabilia izateari. Amatasuna oso gauza politikoa izan liteke, egia da, baina ez da nire arloa. Ni literaturari buruz ari naiz hitz egiten.

Zuk zeuk zure testuetan amatasunaren eraginik ikusi duzu?

Bai, bai. Ez amatasunarena bakarrik, zeharkatu nauten egoera guztiak daude, nolabait, presente nire testuetan. Eta amatasuna oso-oso potentea den esperientzia da bere gauza onekin, bere gauza txarrekin eta bere gauza ertainekin. Dudarik gabe, amatasuna badago nire testuetan.

Ama izan ondotik idatziriko testuak burgesagoak direla esan dizute, kezka burgesagoak agertzen dituzula, nolazpait. Nola jaso duzu kritika hori?

Oso gaizki, kritika hori ez nuen batere ondo jaso. Esan zidatenean gehiago arduratzen nintzela gorputzaz edo emakumeen gauzez eta segida horren gisa burgeskeriak aipatzea sekulako labankada iruditu zitzaidan, zeren eta azken batean badago alor bat oso inportantea dena, gustuko izan ala ez, gorputza zahartzea, edertasuna galdu edo irabaztea, estatusa, boterea eta amatasuna bera. Esaten dugun bezala, izan daitezke oso gauza domestikoak, baina izan daitezke hil ala biziko gauzak ere. Gai horiek tratatze hutsagatik burgeskeriatzat jotzea oso sintomatikoa iruditu zitzaidan. Hain zuzen ere, nire hipotesiaren abiapuntua berresten zuen, hau da, gaizki ikusita dago.

Bi ume bikiren ama izateak hartu behar duen denboratik hasita, idaz-kuntzan bertan, eragin behar du amatasunak. 2010ean argitaratu zenuen Haragia, umeak txiki zirela idatziko zenuen... Nola idazten da ama izanik?

Hona nire barruko egia bat: niri beldur handia ematen zidan haurrak jaio eta idazteari uzteak. Pentsatzen nuen amatasunarekin batera, agian, hori etorriko zela. Eta uste dut nire buruari indar handia egin niola eta behartu nuela neukan denboratxo apur hori idazteko, eta sorginkeria hori apurtu eta exorzizatzeko neure burua. Baina egia esan, ez dakit nondik atera nuen denbora. Ze eragiten du, dudarik gabe. Batez ere lehenengo urteetan denbora arazo larri bat ekar dezake. Orain dela sei-zortzi hilabete hasi naiz literatura berriz idazten.

Onespena jasotzeko amatasunaren ikuspegi negatiboa emate horretan, literatur sistemaz gain, feminismoek amatasunaz esandakoek izan al dute eraginik? Azken batean, feminismoen eta amatasunaren arteko harremanak argi-ilunak baititu.

Feminismoaren korronte batzuk existitzea bera sistema honen ondorio berbera dela uste dut, literaturarekin gertatzen zaigun bezala. Egoera berberaren ondorio edo sintoma berbera dira. Dena den, ez nuke esango gure literaturak hortik edaten duenik.

Emakumea bezatzeko eta emakumearen gainean gaur egun dagoen zamarik handiena amatasuna edo amatasun ezarena da. Abortua, antisorgailuak, alokairuko sabela, gizonezko baten beharrik gabeko amatasunak... dena hankaz gora dagoen honetan zaila izango da nork bere toki erreala -eta ez erreakzioen ondorioz hartutako tokia- aurkitzea. Batera eta bestera, behin eta berriz amatasuna arautzen ari zaizkigunean, normala da erreakzioa egotea; “ez zara ama? Ze tipa arraroa”. “Zazpi haur dituzu? Ze ama arraroa”. Egiten duzun guztia dago gaizki, zergatik? Ez delako neutrala emakume izatea.

Eta nolakoak dira gizonezkoek idatzitako amak? Gure literaturan, garai batean, ama sakrifikatuak eta onberak ziren gehienak.

Ez dut gaia aztertu, baina orokortuz, esango nuke gizonezkoen literaturan amak ez direla subjektu aktiboak, pasiboak baizik. Literatur testu batean ama ama da eta ez da beste ezer; oso murriztailea den termino bat izan ohi da amarena, amok justuki dakigunean milioi bat gauza izan gaitezkeela. Ñabardura horiek normalean galdu egiten dira bidean. Esan behar da, baita ere, gizonezko idazle batzuek ahalegina egiten dutela, segur aski beren bikotekideak ikusita, eta errepasatuta beraien amen ibilbidea zein izan den, kontzientzia hartze bat badago, nahiz eta txikia izan. Baina oso-oso motel doan zerbait da.

Eta nolako aitak ditugu literaturan?

Aiten kasuan ez du hainbesteko trabarik egiten. Zuk jar dezakezu protagonista bezala aita bat eta aita hori izan daiteke hiltzaile bat, edo politikaria, enpresaria edo fabrikako langilea edo ETAkoa; aitatasunak ez du trabarik egiten. Imajinatu, ordea, hiltzailea ama bat izatea, edo ETAkoa ama izatea, edo fabrikako langilea ama izatea.

 

* Escritoras vascas e intimidad: la maternidad negativa como instrumento para acceder al sistema literario artikulua academia.edu helbidetik deskarga daiteke.