Euskara nerabezaroan. DBH eta DBHOn euskararen erabilera sustatzeko zenbait ideia

1999-11-01
Euskararen erabilera sustatzeko estrategia eta ekintza ugari eraman dira aurrera Euskal Herriko eskoletan, baina batez eta Haur eta Lehen Hezkuntzan. Emaitza onak lortu badira ere, orain arte ez du jarraipenik izan nerabezaroan, eta adin horretan ere jarraitzea ezinbestekoa da. Erronka horri heldu diote orain arte "Euskaraz Bizin" jardun direnek. Alegia, DBHn eta DBHOn euskararen erabilera sustatzeko plagintzak eta ekintzak martxan jartzen hasi dira. Proiektu honen ildo teorikoen zein praktikoen berri ematera datozkigu.
 
 
Atarikoak

Abiapuntua

Haur eta Lehen Hezkuntzan euskararen erabilera sustatzeko estrategiak era sistematikoan aplikatu badira ere, lan horrek jarraipena eskatzen du DBHn eta DBHOn. Aurreko etapa horietan lortutako emaitzak finkatu nahi baditugu, ezinbestekoa da DBHn eta DBHOn ere jarraitzea. Baina era berean, DBHn eta DBHOn emaitzak jasotzeko ezinbestekoa da aurrez aipaturiko aroetan lan bat eta emaitza batzuk jasota izatea. Biak lotuta doaz, txanponaren bi aldeak dira, banandu ezin daitezkeenak. Horregatik, edozer gauza egiten hasi aurretik, hori argi eduki behar dugu.

Izenez eta izatez Euskal Eskola den orori dagokio bere indar eta baliabideak euskararen normalkuntzaren alde jartzea.

Horrela, "Euskaraz Bizin" gabiltzanok urteak daramatzagu Haur eta Lehen Hezkuntzan lanean, eta emaitzak ere baditugu. Baina DBHn eta DBHOn apenas ezer egin den orain arte. Beraz, erronka horri aurre egiteko garaia iritsi dela diogu, gehiago itxaron gabe ekin behar diogula. Hona, beraz, gure lan-proposamena.

Haurtzarotik nerabezarorako bidea

Nerabeen ezaugarri orokorrak

Haurtzarotik nerabezarorako salto horretan hainbat gauza aldatzen dira, eta hizkuntzaren alorrean ere bai. Hizkuntzaren hautaketarekin zerikusia duten nerabeen ezaugarriak hauxek izan daitezke:

- Helduon protagonismoa eta eragina ahultzen hasten da, nola etxekoena hala eskolakoena.

- Gazte nagusiagoengana eta komunikabideek eredutzat hedatzen dituzten modetara (hizkuntzan, musikan...) zuzenduko da nerabeen begirada, eta hauenganako imitazio indarra areagotu egingo da.

- Euren garapen pertsonalaren eskariz eta bultzadaz, lehen ardaztzat zuen inguruaren mugak hautsiz, gizartera joko du. Eta gure kasuan, gure euskal eskola gehienak hizkuntz gatazka gordineko guneetan daudenez, gizarteratzeak erdalduntzeari ateak irekiko dizkio.

- DBHko lehen zikloko ikasleak, jadanik aldaketaren hastapenetan, DBHko eta DBHOko helduei begira jarriko dira. Beraz, ikasle helduak besteen eredu bilakatuko dira.



DBHko eta DBHOko irakasleon ezaugarriak

Aldaketa hauek dakarten egoera zail honen aurrean eta euskararen normalkuntzaren esparruan izan ohi den erdalduntze prozesuaren aurrean, irakasleriak amore eman ohi du. Honen isla dira horrelako iritziak: "Gizartearen erasoaren aurrean ez dago zereginik, eskolak ezin du ezer egin", "Lasai, ze urte batzuk barru, helduagoak egiten direnean, berriro helduko diote euskarari"...

Maila hauetako irakasleriak indartsu eragiten du arlo akademikoan, selektibitateak, unibertsitateak eta ikastetxearen prestigioak horra bultzatzen baitu. Giza baloreak lantzen ere saiatzen da. Baina zer esan portaera komunikatiboari buruz? Batere garrantzirik ematen al zaio? Ba ote du lekurik gure profesionaltasunaren filosofian?

Euskal Eskolako langileontzat, profesionalak garelako, euskararen normalkuntza ez da kanpotik datorkigun eta hauta daitekeen zama, euskal eskolaren oinarri-oinarrizko ardura eta eginkizuna baizik.

Gizarteratze prozesu honetan euskararen alorrean asko irabazi edo asko gal dezakegu. Adin honetan, beste aukera askoren artean, harremanetarako hizkuntza ere hautatzen da, eta gaztelera hautatzeko arriskua dago.

Beraz, horren aurrean irakasleok kontzientzia astindu eta berriro euskararen aldeko erreferente sutsu izateari heldu behar diogu. Nerabeekin ere zeregin asko dagoela ohartu behar dugu. Nerabezaroan, orokorrean, euskararen erabileran gertatzen den atzerakadari aurre egitea lortu behar dugu. Bestalde, Haur eta Lehen Hezkuntzatik euskararekiko oinarrizko atxikimendua dakartenekin lan egin behar dugu dutena sendotzeko asmoz.



Hizkuntz Plangintza berria eta euskal eskola

Ikastola guztiok dugu Hezkuntza Plangintza eta bere barruan txertatzen da Hizkuntz Plangintza. Tamalez, nahiko orokorra da, hizkuntza plangintzaren gaurkotasun eza, sistematikotasun eza eta eraginkortasun eskasia.

Indefinizo honek ondoriotzat dakartzan mugak eta gabeziak saihesteko beharrezko dugu Hizkuntz Plangintza gaurkotu, trinkotu eta adostu bat.

Ikastolok hau diseinatzen dihardugu. Honi esker, ikastola osoko hizkuntz jarduna kohesionatu nahi dugu, ezagutza eta erabilera garatzeko curriculumak zehaztu, ahozkotasunaren lanketa ahalbidetu, irakasleon partaidetza arautu...



Abiapuntuko ideiak

"Txepetxen" ekarpena

Atal honen lanketarako Jose Mª Sanchez Carrion-ek -"Txepetxek"- garatutako ideia batzuk hartuko ditugu bidailagun, eta aztergai dugun esparruko lanketara, hots, gazteen euskararen erabilerara, egokitzen saiatuko gara.

Txepetxek dioenez, hizkuntza bat hiru faktore ezberdinen eraginez ikasten da:

- Motibazioa: ikastera bultzatzen duen arrazoi, nahi eta beharrek osatzen dute. HHn eta LHn motibapenak ez du zerikusirik arrazoiketarekin, bai, ordea, egindako hautuarekin gustura eta eroso sentitzearekin, berriro bide beretik jotzeko nahiarekin.

Motibazio hau ikasleek behar dute, eta emaile, berez, gurasoak dira. Eurek nahi dutelako etorri dira euskal eskolara. Eta motiba daiteke ikaslea etxean euskara erabiliz eta hizkuntza prestigiatuz, edota euskara ez dakitenek, anai-arreben arteko eta lagunen arteko harremanetan euskara erabiltzera bultzatuz eta animatuz.

Halere, bizi dugun egoeran, nola gurasoen hala gizartearen ekimenak defizit edo gabezia ugari du eta irakasleoi eta eskolako giza-bitarteko orori dagokigu protagonista bihurtzea.

- Ezagutza: hizkuntzaren barne funtzionamenduaren ezagutza da. Prozesu honen abiapuntua familiako hizkuntz-trasmisioa da eta jarraian irakasleen lana dator. Arlo honek ere, izugarrizko zerikusia du hizkuntzaren normalizazioarekin. Ezagutza honek ezagutza osoa eman behar dio ikasleari: arlo formalean zein ez formalean nahikotasun maila, hain zuzen.

- Erabilera: erabiltzearen ekintza. Hau ikasleei dagokie. Egoera normalizatuan, bizitzako esparru eta funtzio guztietan erabiltzea eskatzen du.

Honen inguruan, komeni zaigu jakitea ikasle bakoitzak bere bizitza esparruak dituela, eta zenbat eta helduago izan esparru berri gehiago ukituko duela.

Beraz, bere bizitzako esparru horietan euskara erabiltzen badu, euskara bere bizitza proiektuan barneratzen joango da. Horretan garrantzitsuak izango dira baita ere, bidean aurkitzen dituzten gizarte-taldeak.

Hiru faktore hauek erabiliz, bi ibilbide osa daitezke. Alde batetik ezberdinak, baina bestetik osagarriak, guztiz osagarriak.

* Berezko ibilbidea edo aprendizaia naturala: hauxe da haurrak ttiki-ttikitatik burutzen duena. Haurrak bere inguruan entzuten duena erabiliz ekiten dio hizkuntza ikasteari. Honela, erabiliaren erabiliaz ezagutza jasotzen du eta lortutako ezagutza honek berezko motibapenaz hornitzen du. Ibilbide honetan indar eragilea edo motorra erabilera da. (Ikus 1. irudia)

* Ibilbide naturala: hauxe da pertsona helduak egiten duen bidea hizkuntza bat ikastean. Edota ikasleak bide naturala era orekatuan garatuz gero, 10-12 urtetik aurrera, egin behar duena. Hemen motibazioak betetzen du motor funtzioa eta bere eraginez lortzen du ezagutza eta erabilera. (Ikus 2. irudia)

Bi zirkuitu hauek elkartu ezean hizkuntzaren jabetza eta barneratze prozesua ez da osotasunean ematen: erdibidean geratuko da, eta ondorioz, hizkuntzaren jabetzak eta barneratzeak gabezia ugari izango ditu. Izan ere, bien uztarketak emango dio gazteari zein helduari hizkuntzaren arlo ez formalaren eta formalaren ezagutza. Ez dezagun ahaztu ezagutza oso hau gabe oso zaila dela nola hizkuntz trebeziak edo automatismoak (euskaraz hitz egiteko ohitura) lortzea. (Ikus 3. irudia)

Bi zirkuitu edo ibilbide hauek elkartzen ez badira etena emango da. Bestalde, eten gordina ez eman arren, bi bideen arteko oreka behar bezala garatzen ez bada, emaitzen alorrean, gabeziak emango dira.

- Lehen etena: berezko ibilbidea egin arren, ibilbide kulturala egin ez badu, egoera ezformaletan euskara erabiltzeko gaitasuna izango du. Baina egoera formaletan lanketarik ez izatean , ez da gai izango eta gaztelerara joko du. Hauxe da euskaldun zahar alfabetatu gabearen kasua. Ikastola askotan, gurasoei galdetu zaienean ea zein hizkuntzatan jaso nahi duten informazioa, euskaldun peto-petoek ere bi hizkuntzetan eskatu izan dute.

- Bigarren etena: bide kulturaletik abiatzen denak (euskaraz hitz egiten ez dakien norbaiten kasua) bide kulturala behar bezala garatu nahi badu, ezinbesteko izango du berezko ibilbidetik jasoko duen hizkuntza ez formala edo lagunartekoa ere bereganatzea.

- Gabeziak: bi bideak nolabait egin arren, ikastolak bere hizkuntz plangintza behar bezala landuta ez duelako, bitarteko egokiak jarri ez direlako, gizartearen erasoak sortu ohi duen higadura gordinegia izan delako, gerta daiteke ezagutza-erabilera esparruan nahikotasun mailarik ez lortzea.



Euskal eskolaren lana edo erronka

Elkarren osagarri diren eta izan behar duten bi ibilbide horien gauzatzea, eragile anitzen menpean egon arren, euskal eskolaren langintza ere bada.

Horrek esan nahi du aurreko atalean aipatutako gabeziak saihesteko, alegia, gizarteak eragiten duen higadura saihesteko, estrategia berriak era egokian aplikatu behar direla.

Beraz, grafikoko atal bakoitza (erabilera naturala, ezagutza naturala, motibazio naturala, motibazio kulturala, ezagutza kulturala eta erabilera naturala) ziurtasunez garatzeko ekimen osagarriak eta ardura berriak geureganatu behar ditugu. Hori ere euskal eskolaren ardura da.

Izan ere, ibilbide honen garapen egokiak asko erraztuko du DBHko eta DBHOko gazteekin urratu beharreko bidea. Hau jakiteak, berriro diogu, gure Hizkuntz Plangintza etengabe aztertzera eraman behar gaitu, bertan zehazten diren estrategiak, erabiltzen ditugun baliabideak eta lortzen ari garen emaitzak berrikustera. Honela lor daiteke, ez bestela, nerabezarora heltzen den ikasleak aurrez eginiko bidetik (bide naturala eta kulturala) hizkuntz-altxor trinkoaren jabe izatea, harremanetarako hizkuntzan eta kultur mailakoan nahikotasun maila izatea. Beraz:

1.-Bere bizitzako egoera ezberdinetan era eroso eta errazean euskaraz komunikatzeko beharrezko diren hizkuntz trebetasunak bereganaturik behar ditu, nola arlo formalean hala ez formalean.

2.-Trebezia horretan oinarrituta, euskaraz dakitenekin euskaraz egiteko automatismo edo oinarrizko kontzientzia barneratzea lor daiteke. Automatismo hauek, giro euskaldunetan ia berez badatoz ere, giro erdaldunetan landu egin behar dira, ez baitira berez lortzen.



Euskararen hautaketa baldintzatzen duten faktoreak

Nerabezaroan ikasle bakoitzak bere hizkuntz erabileraren hautaketa egiten du: batzuk erdararen aldekoa, beste batzuk, berriz, euskararen aldekoa.

X. Erizek azaltzen du hizkuntz hautaketa eta erabilera, besteak beste, hiru irizpideren arabera egiten dela: irizpide soziologikoa, irizpide psikosoziala eta irizpide antropologikoa. Hauez gain, DBHn eta DBHOn Automatismoa edo Ohitura ere kontuan hartzen ditugu guk.



Irizpide soziologikoa:

Irizpide honek erabilpen eremuak hartzen ditu kontuan: barruti fisikoak, geografikoak, gizarte taldeak... Horrela, eremu eta gizatalde batzuk hizkuntza jakin bati eta beste batzuk beste bati lotuak egoten dira.

Eskolak ere, bere neurrian, errealitate soziologikoa denez, hizkuntz hautaketan eragiten du. Eskola barruan eremu ezberdinak bereizten ditugu, gainera: gelako esparrua, pasiloak, jolastokia, futbola, pilota... eta euskararen erabileraren aldetik ezberdinak dira barruti fisiko hauek. "Euskaraz Bizi" proiektuan gela barruko espazioak landuz hasi ohi gara, ikastetxe barruko bizitza osotik jarraituz, eta hurrena, berriz, bizitza osora iristeko bideari helduz. Gelako espazioa euskaratzen badugu, errazago egingo zaigu beste espazioak ere irabaztea.

Hau guztia ongi landu bada Haur eta Lehen Hezkuntzan, DBHn eta DBHOn berdintsu jarraituko dute. Beraz, gure lana eta eskolaren lana izango da gazteek dituzten beharrei erantzunez eta behar diren egokitzapenak eginez, hizkuntza hautatzeko irizpide hau euskarara iraultzea, esparru geografiko hau euskararen aldeko mikroespazio bilakatzea.

Esparru fisikoaz gain, gizarte taldeen arteko bereizketa ere egin daiteke: ikasturte bereko talde ezberdinak, neskak edo mutilak, halako txokotan ibiltzen direnak, nola halako jardueretan ari direnak... Eskola barruan gizatalde ezberdinen eragina nabarmen daiteke: irakasleak, gurasoak, gazte koadrilak, begiraleak...

DBHn eta DBHOn lagun taldeak edo koadrilak pisu handia du. Gure lana koadrila hauen azterketa egin eta hizkuntz ohituren haritik sailkatzea izango da. Euskaraz hitz egiteko ohitura duten taldeekin has gaitezke lanean eta euskararen aldeko oinarrizko dekalogo (hausnarketa edo motibazioa sustatzeko tresna) batean oinarrituz akordioak edo hitzarmena sina daiteke hauekin. Talde hauei entitate ofiziala emanez eta berauen ekimenak bultzatuz, besteengana heltzen saiatuko gara.

Koadrilak gaztearen bizitzan duen eragina hain handia izanik, koadrilan euskaraz aritzeak gaztearen harremanak euskaraz izatea ondorioztatuko luke. Horrela jokatzeak, alegia, euren arteko bizitzako harremanak euskaraz egiteak, ibilbide kulturala sendotuko luke.



Irizpide psikosoziala:

Irizpide psikosozialak "norbanakoak hautaketa jakin bat egiteko dituen motibazioetan jartzen du arreta". X. Erizeren arabera, "motibazioa norbanakoaren eta gizartearen arteko elkarrekintzaren emaitza da". Ildo horretatik, elkarrekintza horretan hiru faktore aipatzen ditu:

1. Hizkuntzaren gaitasuna hizkuntza batean nahiz bestean egiteko.

Benetan kontuan hartu beharreko faktorea da. Izan ere, hautaketa egiteko orduan ezinbestekoa izango da behar hainbateko gaitasuna lortua izatea. Bestela, nola egin hautaketa hizkuntza bat bere-berea badu eta bestea, berriz, oso errena eta kamutsa bada?

11-12 urterako lortua izan behar dute gaitasun hori, hautaketa posible izan dadin modu kolektiboan. Bakarkako aldaketak gertatzen dira eta gertatu dira motibazioak eraginda. Baina berriro diogu, adin horietarako lortu ez badute, lana zailagoa izango da eta kasu askotan, gutxiengo batek bakarrik emango du aurrera pausoa.

Hala ere, eta hau ere esan behar da, nerabeak ez du soilik hizkuntza hautatzen, hizkuntza mota ere hautatzen du. Helduengandik bereiztu eta bere izaera garatzeko ahaleginetan dabilenean, hizkuntza mota ezberdin eta berezia erabili nahi du. Tamalez, euskarak oraino ez du landu horrelakorik.

Honen konponbidea, zaila eta axalez kontraesanekoa badirudi ere, gaztearen erabileratik etorriko da. Erabileraren errotan ehotu beharko da euren beharrak adierazteko beharrezko den hizkera mota, gaztelerak ere horrela egin baitu. Garrantzizkoa da, beraz, ahozkotasunaren esparruan aurrerakada nabarmenak ematea.



2. Talde sozialak berarengandik espero duen hizkuntza.

Talde sozialek garbi adierazi behar dute ikasleen aurrean eurengandik zer hizkuntz portaera espero duten. Denok dakigu komunitate batean hizkuntza bat nagusi denean, komunitate horrek bertara inguratzen diren guztiei hizkuntza horretan hitz egin dezaten eskatzen diela. Gure esparruan mugitzen diren gizarte taldeek horretara jo behar dute. Ondorioz, bertaratzen den orok eskaera hori sentitu egin behar du, eta sentipen horrek bere hizkuntz portaera egokitzera eraman behar du.

Garbi dago, beraz, eskolaren barruan zenbat eta nagusiago izan euskararen presentzia, zenbat eta nagusiago izan euskararen eragina, orduan eta errazago izango dela bertara inguratzen direnen portaera komunikatiboa euskarara iraultzea.



3. Solaskidearen hizkuntza.

Bi solaskide edo gehiago elkartzen direnean, bata besteari egokitzen saiatuko da beraien arteko komunikazioa ahalik eta errazena gerta dadin. Hau gure eskoletan ere gertatzen da. Ikasle batzuek, aurrean dutenaren arabera, euskaraz edo gazteleraz jokatuko dute.

Arazo honi norbanakoak bakarrik jar diezaioke erremedioa. Hala ere, norbanakoak erabakia hartu behar duen giroan edo inguruan eragitea euskal eskolaren lana da.



Irizpide antropologikoa:

Ikuspegi antropolinguistikoak komunitatearen kultur eta hizkuntz balioen eta komunitate-partaidetza sentimenduen aldetik aztertzen du hizkuntzaren hautaketa.

Baina zer da kultur eta hizkuntz balioen komunitate hori? Alde batetik, sentimendu eta balio jakin batzuetan oinarritzen den gizarte egitura bat dela esan dezakegu. Eta bestetik, gizarte egitura hori, koherentzia emango dion kultur eta balioen multzoa dela. Biak elkartuta daude: gizarte bat ezin da bizi sinbolo aparaturik gabe, eta aparatu horretan garrantzi berezia izango dute balioek. Izan ere, balio horiek zeregin hirukoitza betetzen dute: gizartearen arau edo ereduei koherentzia ematen diete, pertsonen batasun psikikoa bermatzen dute eta gizarte-integrazioari edo adostasunari oinarria ematen diote.

Euskal komunitate baten balioen erdigunean "euskalduntasuna" jarri behar da. Komunitate bat osatu nahi badugu, elkartzen gaituen zerbaiten inguruan bildu beharko dugu: hizkuntzaren gaitasuna, jarrera eta erabilera, gainerako kultur balio guztiekin batera. Eta era berean, zatitzen eta elkarren kontra jartzen gaituen guztia alde batera utzi beharko da.



Hiztunaren automatismoak edo ohitura:

Gaztarora heltzean, aurrez egin dugun lan sistematikoaren eraginez, jadanik lortua behar du gazteak ohitura inkontzientea, hau da, berezko ibilbidean lortzen den kontzientzia maila. Eta gaztaroan, hau da gure erronka, inkontziente den horrek kontziente bihurtu behar du.

Gaztarora heltzean gizarteko beste esparru batzuetan mugitzen hasten da gaztea: aisia, lagunartea, harreman berriak, festak, lana... eta halaber, gizartean dagoen hizkuntz gatazkaz ohartzen da, gizartean benetako indarra eta eragina duen hizkuntza gaztelania dela konturatzen delarik.

Giro berri horietan, alegia, gaztelaniaz funtzionatzen duten esparru horietan, euskaraz bizi nahi badu, bere aukerak kontzientea izan behar du. Hau da, gizartean gertatzen denaz ohartu, geldiune bat egin eta euskararen aldeko apustua egin behar du.

Aukeraketa kontziente hau egiteko motorra motibazioa dela esan dezakegu. Eta hizkuntzei eragiten dien motibazioa bi motatakoa izan daiteke:

- Motibazio instrumentala: hizkuntza helburu praktikoekin ikasten eta erabiltzen da: lana aurkitzeko, eskolan erabiltzen delako... Beraz, euskara ikasteak edo jakiteak ez dakar erabili nahi izatea.

- Motibazio integratzailea: talde sozial eta linguistikoan integratzeko helburu finkoa du. Eta euskaraz ikasteak erabiltzea eskatuko du.

Motibazio integratzaileak euskaraz hitz egin nahia dakar, hitz egiteak ohitura dakar, ohiturak erraztasuna eta erraztasunak eroso sentitzea euskaraz egiten. Honela, hizkuntzak bere funtzio komunikatiboa betetzen du.



Ekimenerako aurrebaldintzak

Orain arte aipatutako guztia kontuan hartuz, DBHn eta DBHOn euskararen erabilera bultzatzeko eman daitezkeen zenbait ideia zehazteko moduan gaude. Prozesu horretan parte hartu behar dutenak zein izan behar duten eta nola jokatu behar duten esateko moduan gaude.



Zuzendaritzaren gidaritza:

Zuzendaritza da eskolako dinamikaren ardatza. Berari dagokio nola Hezkuntza Planginza hala Hizkuntz Plangintzaren garapena ziurtatzea, irakasleak kohesionatzea eta bultzatzea.

Gaztaroan, ikasleen komunikazio beharrak zabaltzen eta sakontzen doazen neurrian, tamalez, eskolak ez du pareko trebeziarik eskaintzen, ahozkotasunak lehentasuna galdu egin baitu goi mailetako euskararen lanketan, eta ondorioz, Haur eta Lehen Hezkuntzan egindako lana gainbehera doa. Honek eskatuko du Hizkuntz Plangintza berraztetzea, eta Euskararen Normalkuntzan eraginkorrago izateko estrategia berriak adostea eta behar diren baliabideak eskaintzea.



Irakasleok euskaldun sutsu izan behar dugu:

Irakasleriak inoiz ez badu izan behar euskararen alorrean aseptikoa eta hotza, aro honetan are eta gutxiago. Era berean, ikasle hauen egoera eta mundua ezagutu behar ditugu eta gure jarduerak berauetara egokitu. Edozein inposaketa mota alde batera utziz gure proposamenak euren barne interesa ukitzea lortu behar dugu, hitz batean esanda, interesatzea. Erabileraren eta kalitatearen erronka barnean eraman behar ditugu. Ikasleentzat eredugarri eta imitagarri gara neurri batean eta uneoro eta intentsiboki euskararen aldeko erreferente izan behar dugu.

Ikasle helduek protagonista sentitu behar dute:

Ikasle hauei interesa sortzeko, proposaturiko ekimenaren kontzientzia izateaz gain, protagonista sentitu behar dute. Honen haritik, ideia bat landu behar dugu beraiengana zuzentzen garen pertsona heldu guztiok: haur txikiagoen begiradaren jopuntu direla, hau da, eredu. Beraien ekimenak badu zerikusia haur gazteagoen euskalduntzean, nola eskola barruko esparruan hala orokorki herriko gazte belaunaldi horrengan.

Ikastetxeak, esparru eta erakunde bezala, gaztearen interes eta beharrei erantzun behar die. Horrela, eta ez bestela, lortuko da gaztea eta eskolarekiko mugak nolabait haustea eta gaztearentzat eskola "bizitzako esparrua" izatea. Honek, aldaketa eskatuko dio eskolari eta irakasleoi. (Ikus 1. eskema)



Eskolaz kanpoko euskararen aldeko taldeekin elkarlana:

Nerabea gizarteratu den unean, bidezko eta eraginkor da ildo beretik doazen indar guztiez baliatzea. Ahalegin honetan udal euskara teknikariekin eta euskararen aldeko taldeekin lan egin behar du eskolak.

Aipatu bitartekari hauek guztiek (zuzendaritzak, irakasleek eta herriko taldeek) bi eginkizun nagusi dituzte. Alde batetik, hizkuntz egoeraren diagnosia egitea, baina denen artean, ikasle helduak ere partaide izanik. Euren Euskara Batzordea izan daiteke arduradun nagusi. Bestetik, hizkuntz egoera normalizatzeko plangintza egin behar da. Hau ere denen artean aztertu eta jarriko da martxan.



DBH eta DBHOrako egitasmoa

Euskal eskolak bere Hizkuntz Plangintzan garatu behar duen egitasmoak zutabe hauek izan behar ditu: hausnarketa (informazioa), antolaketa (euskara batzordea, euskara elkartea...) eta ekintzak (ikasleen eskuhartzea lortzeko eskaintzak).

Hiru atal hauek hertsiki bata besteari lotuta daude.



Hausnarketa (motibazio saioak)

Maila eta adin hauetan hausnarketak orain arte izan ez duen lekua hartu behar du euskal eskolan. Maiz landu ohi ditugu heziketa ikuspuntutik interesgarri jo ditugun gaiak: tabakoaren prebentzioa, drogomenpekotasunaren prebentzioa... Ildo beretik, ezin ahantziko dugu euskararen errealitateaz ere gogoeta egitea.

Eskola bakoitzaren ardura da, beraz, hausnarketa hau eskola-orduen barnean ahalbidetzea, eta horretarako beharrezko diren materialak eta giza baliabideak jartzea. Informazioan oinarrituta burutuko den hausnarketa hau arlo soziolinguistikoan kokatzen denez, aipatutako hausnarketa egiteko tutoria klasea, euskarakoa edo gizartekoa bera erabil daiteke.

Bide honetatik, ikasleak informazioa jasoko du, euskarak bizi duen egoeraren nondik norakoak jasoko ditu, berak ezagutzen ez duen historia hurbila ezagutuko du. Honek euren artean hitz egiteko bide emango die eta orain arte zuten kontzientzia pasiboa aktibo edo eragile bihurtzen lagundu ere lagunduko die.



Antolaketa

Gazteen munduan eragiteko gorpuztu nahi den egitasmoak, gure ustez, lagungarri izango du berarekin nolabaiteko antolaketa badarama. Gainera, gazteari gogoko zaio nonbaiteko eta zerbaiteko partaide izatea.

Edozein dela ere, antolaketak bere barnean hartu behar ditu oinarrizko kontzientzia izan eta horretan sakondu nahi dutenak, kontzientzia hori elikatzeko eta euskararen munduan eragile eta biderkatzaile izateko bideak eskainiz.

Era berean, antolaketa honek gazteriari euren nahi eta beharrak asetzeko beharrezko den ekimen sorta eskaini behar dio: hitzaldiak, ikastaroak, elkarrizketak... Antolaketa eskola eremura mugatzen bada soilik, ekimen batzuk eramango dira aurrera. Aldiz, herriko Euskara Taldea ere barnean bada, eskaintza zabalagoa izan daiteke.



Euskara Batzordea edo Euskara Elkartea

Antolaketa aukera hauek indarrean ditugu iadanik proiektuan sartuta dauden ikastoletan. Talde hauek eratzerakoan, ohartu behar dugu, ez dela eredu bakar, homogeneo eta ikastetxe guztietan berdin aplika daitekeenik. Tokian tokiko ezaugarriak, ikastetxearen tamainak, antolaketak, ikasleen ordezkaritza hezkuntzak, ikastetxean hauei ematen zaien protagonismoak, ordutegiak eta antzeko baldintzek erabakitzen dute batzordearen eraketa, osaketa eta funtzionamendua. Edonola ere, edozein batzorde osatzeko, honako oinarrizko baldintzak bete eta zaindu behar lirateke:

- Euskararen aldeko oinarrizko testu baten inguruan eska diezaiekegu ikasleei euren atxikimendua. Honekin bat datozenak konpromezu bat hartzen dute: ikastolan eta kalean, euskararen alde jokatuko dutela.

- Talde zabal honek (normalean horrela gertatzen da) batzorde eragile bat osatuko du, taldearen dinamika gara dezan.

Gutxieneko sistematizazioa: biltzeko ordua eta lekua ongi zehaztu behar dira, argi jarri behar da non eta noiz bilduko den. Beraz, ikastetxeak bere plangintzan aurreikusi eta ahalbidetu behar du batzordearen ekinbide sistematikoa.

- Batzordeak eta taldeko ikasleek etengabeko harremanean egon behar dute: batzordea, nolabait esateko, talde eragilea da eta oinarrian ikasleria dago. Beraz, ezinbestekoa da batzordeak antolatzen eta gauzatzen duen oro ikasleriari azaltzea, elkarrekin eztabaidatzea eta elkarren artean garatzea. Hau horrela gerta izan dadin denborazko bitartekoak ere jarri behar ditu ikastetxeak. Ona litzateke, adibidez, tutoretza saioa ordu berean izatea talde guztiek. Horrela, noizbehinka noski, batzordeak biltzeko aukera izateaz gain, taldekideekin aipatutako lana egiteko aukera izango lukete, ikasleria motibatuz, ekintzak antolatuz eta ikastetxeko bazter guztietara helduz.

- Batzordeak lotura behar du ikastetxeko Hizkuntz Normalkutzarako Batzordearekin, gure kasuan "Euskaraz Bizi" Batzordearekin.

- Batzordeko partaideak borondatez hautatuak izan behar dute. Talde honen beharra eta zeregina ikasleek eurek ikusi behar dute eta euren borondatez bideratu plangintza eta prozesua, inolaz ere ez irakasleek behartuta. Gutxieneko koherentzia eta sentsibilizazioa erakustea ere, beti da mesedegarri.



Ekintzak

Euskara Batzordean zein Euskara Elkartean hainbat ekintza burutu daitezke eta, oro har, bi arlotan sailka daitezke: arlo akademikoan oinarritutakoak eta arlo ez akademikoan oinarritutakoak.



Arlo akademikoan oinarritutako ekintzak

Arlo akademikoak hizkuntza mota bat landu izan du bereziki: hizkuntza formala. Hori bada ere eskolaren eginkizuna, ezin du ahaztu arlo ez formalaren lanketa. Bien arteko etena ematean, gizarteak, inguru urbanoetan batez ere, haurrak bere harreman pertsonalak gazteleraz egitea bultza dezake. Hau lehen pauso bat besterik ez da hizkuntz ordezkapenaren prozesuan.

Beraz, behar beharrezkoa dugu eskolako barne programaketan arlo ez formala ere sakonki lantzea eta bultzatzea. Horrela, eta ez bestela, lortuko dugu gure haurrek bi hizkuntza mailak edo motak ezagutzea eta erabiltzea.

Bide honetatik aurrera joz proposatu eta garatuko ditugun ekimenek ahozko harremanak ziztatu eta eragin behar dituzte, kutsu akademikoa ahalik eta gehien saihestuz eta ikasleen gogozko atxikimendua lortuz.

Ekintza posibleen artean hauek plantea daitezke: bertsogintza, antzerkigintza, aldizkarigintza, irratigintza, euskararen historia era erakargarrian ezagutzea eta egungo egoeraren nondik norakoez jabetzea, gelako gurasoen eta ikasturtekoen azterketa soziolinguistiko txiki bat egitea, Eusko Jaurlaritzak noizbehinka ezagutza, erabilera eta jarreraz kaleratzen dituen datu orokorrak ezagutzea eta komentatzea, eskola bakoitza kokatzen den herriko euskararen aldeko elkartearen berri izatea bere helburu eta lanak ezagutuz, inguruko euskaltegi edo barnetegietan euskara ikasten ari diren atzerritarrak eskolara gonbidatzea eta euren berri jakitea...



Arlo ez akademikoan oinarritutako ekintzak

Ideia mailako lanketaren parean ezinbestekoa da ekintza-sare zabal bat antolatzea, bakoitzak bere interesen araberako hautaketa egin dezan. Funtsean, ekintza sare honek bi esparru izan behar ditu oso kontuan. Bata gazteen esparrua, euren mesederako eta euren nahiak betetzera zuzendua dagoena. Esparru honen garapena Euskara Batzordeak edota Euskara Elkarteak hartu behar du bere gain.

Bigarren esparrua haur gazteagoen mesederako antolatutakoa da. Eta hori kidetze plangintzaren bidez bidera dezakegu.

Hau da, orain arte egindako hausnarketa lanketak eta euren kolkora begira egindako ekintzak tentuz garatuak izan badira, gazte hauei gazteekiko esparruan eragiteko gogoa edo beharra sortuko zaie. Besteekiko duten kontzientzia, maila apalean bada ere, eraginkor bilakatuko da. Hots, Lehen Hezkuntzan barneratutako oharkabeko ohiturak, jadanik, neurri batean bederen, ohardun bihurtzeko bidean izan behar du.

Jadanik badakite Lehen Hezkuntzako ikasleen eredu direla eta tamalgarria litzatekeela euskarazkoa ez den ereduz eurenganatzea.

Pentsamendu hau lantzeak kidetze plangintzara garamatza. Plangintza hau eskolako partaide guztion arteko uztarketa da, non ikasle helduek txikiekiko ardurak bereganatzen dituzten. Ikasle eta pertsona helduak euskararen mezulari bihurtzen dira, eta mezularitza haur konkretu batzuekin garatzen da. Harreman sare hau antolatzerakoan, ikastetxearen ezaugarriak kontuan hartuta, maila ezberdineko uztarketa gauza daiteke.





Tolosako Laskorain ikastolako esperientzia

"Ikasleak protagonista bihurtu nahi ditugu, hori baita adin honetan behar dutena. Guk baliabideak eskaintzen dizkiegu, eta beraien iniziatiba bultzatzea da asmoa"




Orain arte aipatutako guztia martxan jartzen hasiak dira zenbait ikastetxetan eta horietako bat da Tolosako Laskorain ikastola. DHBko eta DBHOko Ikasleen Euskara Elkartea sortu dute. Proposamen honen inguruko ideiak, asmoak eta kezkak ezagutu asmoz jo dugu Joxe Martin Aizpuru zuzendariarengana eta Jone Urteaga Bigarren Hezkuntzako zuzendariordearengana.



Lehen Hezkuntzan "Euskaraz Bizi" egitasmoa duzue euskara eta bere erabilpena bultzatzeko tresna. Zergatik ez du balio Bigarren Hezkuntzarako?

Joxe Martin Aizpuru.- Nerabezaroan ez dute haurren kontuez ezer jakin nahi izaten. Nik uste dut nabaritzen den aldaketa ezezkoarena dela. Hau egin behar dutela esaten badiegu, ez dutela egin nahi erantzuten dute. Protagonismoa eta erabakitzeko ahalmena izan nahi dute. Hori da momentu edo adin honetan nagusitzen den joera.

Jone Urteaga.- "Euskaraz Biziren" dinamikarekin zerikusia duten ekintzarik ez dute nahi. "Euskaraz Bizin" kanpainak egiten dira, Argitxoren sinbologia erabiltzen da... eta hori ez dute nahi. Hori txikiak zirenean egiten zuten eta orain handiak direnez... "Euskaraz Bizik" haurren konnotazioak ditu beraientzat. DBHko lehen zikloan dinamika horrekin jarraitzen saiatzen ginen, baina ez genuen beraien inplikaziorik lortzen. Beraz, beste zerbait behar zela ikusi genuen.



Eta zein da egin duzuen proposamena?

Urteaga.- Aipatu dugun aldaketa kontuan hartuta, beraiek protagonista bihurtu nahi ditugu, hori baita adin honetan behar dutena. Guk baliabideak eskaintzen dizkiegu, eta beraien iniziatiba bultzatzea da asmoa.

Aizpuru.- Elkarte bat sortu dugu, Ikasleen Euskara Elkartea, hain zuzen ere. Beraiek dira elkarte honetan protagonistak. Beraien neurrirako ekintzak proposatzen dizkiegu eta hortik aurrerakoa beraien eskuetan uzten dugu.



Nola eratu duzue elkartea?

Urteaga.- Lehendabizi, irakasleei aurkeztu genien elkarteko proiektua. Aspaldidanik ikusten genuen behar hori eta duela zenbait urte saiatu ginen antzerako egitasmoa aurrera ateratzen. Irakasleriaren konpromezua ezinbestekoa da.

Aizpuru.- Bai, hori oso garrantzitsua da. Ikastetxe osoak egon behar du inplikatuta.

Urteaga.- Beraz, ikastetxe eta irakasle mailan elkartea sortzeko erabakia hartu ondoren, elkartearen funtzionatzeko modua diseinatu genuen, alegia, edozein elkarterena bezalakoa: bazkideak, batzar orokorra, talde eragilea, partaideak...

Ondoren ikasle ordezkariekin bildu ginen eta hauei proposamena azaldu zitzaien. Hau da, zer zen elkartea, zein asmorekin sortu nahi zen eta bazkide izateko aukera zegoela. Gero, mailaz maila esplikatzen joan ginen eta azkenean norberaren esku geratzen zen bazkide izatea edo ez izatearen erabakia hartzea.

Aizpuru.- Azalpenekin batera ekintzen proposamena ere luzatu genien, beraien gustukoa zer izango litzatekeen jakiteko eta proposamen berriak jasotzeko.



"Euskaraz Biziko" ekintzak ez dituztela onartzen esan duzue lehen. Eta elkarte hau onartu al dute?

Aizpuru.- Bai, beraiekin hitzartutakoa baita. 175 bazkidetik gora egin dira eta oraindik ere gehiago egingo dira. Bazkide izateak euskararen dekalogoa onartzea dakar, hau da, hamar puntu dituen euskararen eta bakoitzaren arteko akordioa onartzea. Bazkideen eginbeharra zehazten diren helburuak betetzera zuzendurik dauden ekintzak eta jarrerak betetzea da. Bazkideen zerrenda publikoa da eta tabloietan jartzen dugu.

Urteaga.- Hemendik aurrerako lana elkarteko kideen artean talde eragileak osatzea izango da eta hauek martxan jartzea hainbat ekintza antolatzeko.



Egitasmo hau bultzatzeko eta girotzeko estrategiaren bat erabili al duzue? Adibidez, gela barruan euskaraz jarduten duten taldeekin hasi gero hauek besteengan eragiteko...

Urteaga.- Ez dugu horrelako ezer egin. Ikasleen ordezkaritzan funtzionamendurako ordezkaria, kiroletakoa eta euskarakoa dauzkagu eta horiengana jo genuen girotze lan hori egin zezaten.

Aizpuru.- Beharbada ez dugu girotze berezirik behar. Hemen ez da zaila euskaraz hitz egiten duen ikaslea topatzea. Zaila dena da ikasle hori mugitua izatea eta gauzak egiteko gogoa edukitzea.



Euskaraz hitz egiten duten ikasleak topatzea ez dela zaila esan duzu. Erabilera neurketak eginak dituzue. Nolako emaitzak jaso dituzue?

Aizpuru.- Orain dela 14 urte 13-14 urteko ikasleen artean %46k hitz egiten zuen euskaraz. Oso emaitza kaxkarra zen hau guretzat, zerbait egin beharra zegoen eta "Euskaraz Bizin" izan genuen heldu lekua, Jose Luis Gorostidi eta Emeterio Zaldibiaren bidez.

Gaur egun, ostera, "Euskaraz Bizi" ondo errotua eta sendotua dago eta bere gorabehera guztiekin %90era oso erraz iristen da euskararen erabilera ikasleak DBHra iristen direnean.



Eta zer gertatzen da DBHra iristean?

Aizpuru.- Maila honetan gure helburua "Euskaraz Bizirekin" lortutakoa mantentzea da, edo ahal den gutxiena jaistea. Hau da, "Euskaraz Bizirekin" %90eko erabilpena lortu bada, hori mantentzea edo %80era jaistea, baina ez %60ra.

Honekin esan nahi dudana da aurretik egindako lana dela garrantzitsuena guretzat. "Euskaraz Biziko" lana egin gabe ez da posible ezer lortzerik.



12-18 urte bitartekoei zuzendutako egitasmoa da Euskara Elkartearena. Adin horien artean bereizketarik egiten al duzue, 12-16 eta 16-18 artean, adibidez?

Aizpuru.- Ez, ez dugu bereizketarik egin. Egia esan, adin horien artean ere aldea nabaritzen da. Zaharrenek autonomia eta errekurtso gehiago dute eta eredu bezala ere eragin handiago dute, baina printzipioz ez dugu banaketarik egin.

Urteaga.- 12-14 urtekoek bazkidetzaren dinamika ez dute hain ongi ulertzen, baina ekintzetan parte hartzeko ez dago bazkide izan beharrik. Bazkidetza kontzientziazio lana denez, normalean helduagoek hobeto ulertzen dute eta gehiago inplikatzen dira.



Zein ekintza mota antolatuko ditu Elkarteak?

Urteaga.- Ekintzak bederatzi sailetan banatuta daude: euskararen erabilera eta hobekuntza, irratia, literatura, euskararen inguruko eztabaidak eta hitzaldiak, artea, kirola, aisialdiko taldea, festa batzordea eta kanpo harremanak. Ikasleek nahi dutenean hartzen dute parte eta sail bakoitzean hainbat ekintza burutzen dituzten euren iniziatibaz. Normalean aldizkaria egiten zaharrenak ibiltzen dira eta kiroletan, berriz, gaztetxoak gehiago dira.

Aizpuru.- Seguraski 12-14 urtekoek ekintzak egiteagatik egingo dituzte eta 16-18 urtekoen kasuan, berriz, inplikazioa handiagoa da. Bakadigu kontziente direla euskararen aldeko ekintzak egiten dituztenean. Gazteagoentzat eredu izango dira eta haiek ere poliki-poliki mundu horretan sartzen joango dira.



Zer da zehazki ekintza hauekin lortu nahi duzuena?

Aizpuru.- Gustuko dituzten ekintzak euskararen inguruan egin ditzaten lortu nahi dugu, euskararen inguruan kokatzea. Eskola barruan bi mundu oso ezberdin bizitzen dituzte. Bata ikasteko momentua, gela barrukoa, ikasle-irakasle erlazio nahiko tirabiratsua. Eta, bestea, beraien arteko mundua, beste ekintzak. Azken hauek oso garrantzitsuak dira eta, azken finean, horiek gogoratzen dira urteak pasa ondoren, gustura pasatako uneak, eta ez hainbeste klaseetan ikasitakoak. Horregatik, ekintza horiek euskararen esparruan kokatzea nahi dugu.



Beraien arteko harreman eta ekintza horiek eskolatik kanpo ere luzatzen dira. Esparru horretara zabaltzeko asmorik ba al duzue?

Aizpuru.- Momentuz gure apustua eskaintza ona egitea da, baina ikastetxe bezala, hori baita gure esparrua. Baina, hala ere, ez dugu horretara mugatu nahi. Herriko euskara taldearekin, kirol taldeekin, aisialdi taldearekin eta abarrekin harremanetan jartzeko asmoa dugu, ikasleak hemendik ateratzen direnean herri mailan jarraipena izan dezaten.

Eta horrez gain, ikasle ohiekin harremanetan jarraitzea gustatuko litzaiguke, hau da, ikasle ohien taldea edukitzea. Orain, noizbehinka elkartzen ditugu, baina hori aldatu eta jarraipen bat edukitzea nahi dugu.



Gurasoekin zerbait egiteko asmorik ba al duzue?

Urteaga.- Gurasoen partaidetza ez dugu baztertzen, baina lehen aipatu bezala, ikasleei eman nahi diegu protagonismoa eta jakina, beraien ezaugarrietako bat gurasoengandik ahalik eta gehien urruntzea da, eta askotan baita iraskasleengandik ere.



Euskara eta nire arteko akordioa

1.- Nire inguruan bizi diren kultura eta hizkuntza guztietara zabalik banago ere, Euskal Herriko kultura eta Hizkuntza maiteko ditut.

2.- Ikastolan, euskaraz gain, gaztelania, ingelesa eta frantsesa ikasten ari naiz, eleanitza izatea aberasgarri delako gaur egungo gizartean txertatzeko, baina inoiz ez dut ahaztuko euskalduna naizela hitzez eta eguneroko praktikan.

3.- Nire lehen hitza beti euskaraz egingo dut ikastolan zein kalean, eta elkarrizketakideak euskaraz baldin badaki, pozez jarraituko dut euskaraz; aldiz, euskaraz ez badaki, gaztelaniaz, ingelesez edo frantsesez zuzenduko natzaio.

4.- Hainbeste mendetan zehar bizirik justu-justu iraun duen hizkuntza ezagutzeko aukera izan dudanez, euskara ongi ikasteaz gain harrotasunez erabiliko dut, ni euskaldunago eta zoriontsuago izanik eta bidenabar gizartea euskaldunduz.

5.- Euskaraz jakin arren gaztelaniaz hitz egiteko ohitura duenarekin, bere eta denon onerako, euskaraz jarraituko dut, Artze poetak esana gogoratuz:

"Hizkuntza bat ez da galtzen ez dakitenek ikasten ez dutelako, dakitenek erabiltzen ez dutelako baizik"

6.- Nire herrian euskaraz funtzionatzen duten zerbitzuak ezagutuko ditut: kultur alorrekoak, kirol esparrukoak, aisialdia, tabernak... eta behar ditudanean horiek erabiliko ditut.

7.- Nik, jadanik ikasle heldua izaki eta gazteagoen eredu imitagarri naizenez, ni baino gazteago direnekin, ikastolan, nola kalean, beti euskaraz egingo dut, helduentzako ere euskara garrantzizkoa dela ohar daitezen.

8.- Ikastolan euskararen inguruan egiten ditugun hausnarketa eta bileretan gogoz arituko naiz. Horrela, euskara ongi ezagutuz eta euskaraz biziz, neure arrakasta eta euskararena bat etorriko dira.

9.- Euskal Herrian oraindik egiteko dagoen iraultzarik handiena euskararen normalizazioa da eta ekimen honetan denok gara arduradun eta protagonista.

10.- Euskararen erabileraren aldeko ekimenetan partaide izango naiz eta ikastola barruan, ikasle eta irakasleekin batera eginkizunetan protagonismoa hartuko dut, ikastola eta herria euskaldunduz.